Metody na uzupełnianie zaległości edukacyjnych: prawda, która boli i strategie, które działają

Czy system edukacji w Polsce oferuje skuteczne metody na uzupełnianie zaległości edukacyjnych, czy raczej wtłacza uczniów w spiralę wstydu i bezradności? To pytanie nie jest retoryczne – codziennie tysiące uczniów i rodziców walczą z tematem, który rzadko bywa przedmiotem otwartej rozmowy. Zaległości w nauce nie powstają z próżni; stoją za nimi systemowe niedociągnięcia, presja społeczna, brak indywidualizacji oraz osobiste kryzysy. W tym przewodniku rozbieramy mity na czynniki pierwsze, pokazujemy niewygodne prawdy i ujawniamy strategie, które realnie pomagają nadrabiać zaległości – bez magii, za to z naukową precyzją i ludzką szczerością. Sprawdź, co naprawdę działa w 2025 roku i dowiedz się, jak przejąć kontrolę nad swoim rozwojem, niezależnie od tego, czy jesteś uczniem, rodzicem, czy nauczycielem.

Dlaczego zaległości edukacyjne to temat tabu w Polsce?

Kulturowe piętno porażki: skąd się bierze strach przed przyznaniem się do zaległości?

W polskich domach i szkołach porażka to temat, o którym się nie rozmawia – a jeśli już, to szeptem i ze wstydem. Źródła tego zjawiska sięgają głęboko: edukacyjne oczekiwania w rodzinach wielopokoleniowych, lęk przed społecznym ostracyzmem oraz narracja „dobrego ucznia”, który nie może pozwolić sobie na słabość. Dla wielu młodych ludzi przyznanie się do zaległości edukacyjnych jest równoznaczne z ujawnieniem własnych braków intelektualnych, co przekłada się na strach przed oceną otoczenia.

Społeczne oczekiwania, które otaczają uczniów od najmłodszych lat, tylko pogłębiają to piętno. „Nie możesz się poddać – każdy musi sobie radzić” to nie mantra motywacyjna, lecz wyrok dla tych, których system zostawia w tyle. Według analiz nauczyciel.ai/strategie-edukacyjne, przekonanie o własnej niekompetencji skutkuje wycofaniem z aktywnego poszukiwania pomocy.

"W Polsce słabość to wstyd – dlatego tak trudno prosić o pomoc." — Anna, pedagog

Ukryte koszty zatajania zaległości edukacyjnych:

• Pogorszenie samooceny, które przekłada się na wszystkie obszary życia – nie tylko naukę, ale też relacje społeczne.
• Powielanie błędnych schematów: uczeń zaczyna unikać wyzwań, by nie ryzykować kolejnej „porażki”.
• Brak rzetelnej informacji zwrotnej dla nauczycieli i rodziców, co prowadzi do błędnego koła nieefektywnego wsparcia.
• Stopniowe narastanie stresu i frustracji, które mogą prowadzić do objawów psychosomatycznych oraz wypalenia szkolnego.

Ostatecznie tabu wokół zaległości sprawia, że uczniowie rzadziej sięgają po wsparcie – boją się stygmatyzacji, izolacji od rówieśników oraz zawodu, jaki mogą sprawić swoim bliskim.

Jak pandemia ujawniła skalę problemu – statystyki i nowe wyzwania

Pandemia COVID-19 zburzyła iluzję, że zaległości edukacyjne są marginalnym problemem. Według raportu Instytutu Badań Edukacyjnych z 2023 roku, aż 62% uczniów szkół podstawowych i średnich deklarowało, że po powrocie do nauki stacjonarnej ma trudności z opanowaniem bieżącego materiału. Ten odsetek, choć szokujący, tylko w części obrazuje realną skalę problemu, bo wiele osób nie przyznaje się do własnych zaległości.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów IBE oraz MEN, 2024

Różnice między okresem sprzed pandemii a obecnymi wyzwaniami są dramatyczne. Dawne zaległości dotyczyły głównie wiedzy przedmiotowej; obecnie mówimy także o brakach emocjonalnych, cyfrowych i społecznych. Uczniowie muszą nie tylko nadrobić materiał, ale też odbudować motywację oraz relacje z rówieśnikami.

Pandemia odarła system z pozorów skuteczności. Wskazała, że bez indywidualizacji i wsparcia emocjonalnego żadne narzędzie – nawet najbardziej zaawansowane technologicznie – nie zlikwiduje narastających deficytów. Zamiast równych szans, mamy dziś coraz większe polaryzacje w dostępie do wiedzy i kompetencji cyfrowych.

Największe mity o nadrabianiu zaległości, w które wszyscy wierzą

Mit pierwszy: "Wszystko nadrobisz w weekend"

Popularny mit głosi, że wystarczy jeden intensywny weekend nauki, by zamknąć zaległości raz na zawsze. To fałsz, który przynosi więcej szkody niż pożytku. Cramming – czyli „wkuwanie na ostatnią chwilę” – prowadzi do powierzchownego zapamiętywania, szybkiego wypalenia i rozczarowania długofalowymi efektami.

"Szybkie nadrabianie to jak dieta-cud: efekt krótkotrwały, a frustracja gwarantowana." — Kamil, nauczyciel

Co naprawdę dzieje się podczas „weekendu z wkuwaniem”:

1. W piątek wieczorem entuzjazm, tworzenie ambitnych planów.
2. Sobota rano: pierwsze rozczarowanie – materiału jest więcej, niż się wydawało.
3. W sobotę po południu narasta frustracja, trudniej się skupić.
4. Przestawanie na uproszczeniach: wybieranie „najłatwiejszych” tematów, omijanie kluczowych zagadnień.
5. Niedziela: zmęczenie wygrywa z motywacją, spada efektywność nauki.
6. Pojawiają się luki w rozumieniu materiału, które trudno potem uzupełnić samodzielnie.
7. Efekt? Szybkie zapomnienie większości materiału i powrót do punktu wyjścia.

Zamiast cudownych diet edukacyjnych, sprawdzają się małe, regularne bloki nauki, wsparte realistycznym planowaniem oraz elastycznym podejściem do własnych możliwości.

Mit drugi: "Wystarczy więcej korepetycji"

Korepetycje stały się niemal synonimem walki z zaległościami. Jednak bez własnego zaangażowania i dobrze dobranych metod, nawet najlepszy korepetytor nie zdziała cudów. Według raportu Fundacji Rozwoju Systemu Edukacji z 2024 roku, korepetycje są skuteczne tylko wtedy, gdy uczniowie wykorzystują je jako uzupełnienie samodzielnej pracy.

Tabela: Porównanie form wsparcia w nadrabianiu zaległości. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych FRSE, 2024.

Ukryte koszty korepetycji:

• Uzależnienie od zewnętrznej pomocy i brak samodzielności.
• Wysokie nakłady finansowe, które mogą wykluczać część uczniów.
• Brak dopasowania do indywidualnego stylu nauki – nie każdy korepetytor jest elastyczny.
• Ryzyko przeciążenia – łączenie lekcji szkolnych z dodatkowymi zajęciami prowadzi do zmęczenia.

Na co uważać, wybierając dodatkową pomoc:

• Zbyt sztywne programy nauczania bez możliwości personalizacji.
• Brak monitorowania postępów i elastyczności w podejściu.
• Obietnice szybkich efektów bez realnych podstaw.
• Ignorowanie potrzeb emocjonalnych ucznia.

Mit trzeci: "Zaległości mają tylko 'leniwi' uczniowie"

Stygmatyzowanie uczniów z zaległościami to jedna z najgroźniejszych narracji. Według raportu Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, etykietowanie prowadzi do utrwalenia negatywnej samooceny i spadku motywacji, co w praktyce pogłębia problem.

Definicje najważniejszych pojęć: Uczeń z zaległościami : Osoba, która z różnych powodów nie opanowała wymaganej w danym etapie wiedzy lub umiejętności. Nie oznacza to braku zdolności, lecz często efekt działania systemowych barier. Braki edukacyjne : Luki w wiedzy, które mogą mieć podłoże zarówno w zaniedbaniach szkolnych, jak i w trudnych wydarzeniach życiowych. Nadrabianie materiału : Proces systematycznego uzupełniania deficytów – wymaga indywidualnego podejścia, czasu i wsparcia.

Często nawet najlepsi uczniowie (olimpijczycy, sportowcy, osoby aktywne społecznie) doświadczają zaległości – ze względu na chorobę, kryzys rodzinny czy zbyt rozbudowany program nauczania.

Jak naprawdę powstają zaległości edukacyjne – i co szkoła Ci nie powie

Mechanizmy systemowe: od przeładowanych podstaw programowych po brak indywidualizacji

Przyczyną powstawania zaległości nie jest wyłącznie brak motywacji czy lenistwo. Systemowe mechanizmy – przeładowane podstawy programowe, brak czasu na powtórki i indywidualizację procesu nauczania – powodują, że uczniowie nie mają szans na rzetelne przyswojenie materiału.

Tabela: Rzeczywisty podział czasu i efektywności w polskiej szkole (2024). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych MEN oraz badań IBE, 2024.

Tempo realizacji programu niemal zawsze przewyższa tempo przyswajania wiedzy przez uczniów. Brakuje czasu na powtórki, a wsparcie szkolne bywa „jednym rozmiarem dla wszystkich”, co prowadzi do alienacji i utraty motywacji, szczególnie u tych, którzy potrzebują więcej czasu na zrozumienie trudnych zagadnień.

Rola nauczycieli i rodziców – wsparcie czy presja?

Granica między pomocnym wsparciem a destrukcyjną presją jest niezwykle cienka. Według badań Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, brak zrozumienia dla indywidualnych potrzeb ucznia często prowadzi do wzrostu stresu oraz pogłębienia luk edukacyjnych.

"Czasem rodzic chce dobrze, ale efekt jest odwrotny. To nie jest proste." — Marta, mama ucznia

Jak rozpoznać, że wsparcie zamienia się w presję?

• Ciągłe porównywanie do innych uczniów i wykorzystywanie ocen jako głównego miernika wartości dziecka.
• Oczekiwanie natychmiastowych efektów bez uwzględnienia realnych możliwości.
• Brak przestrzeni na samodzielność i refleksję – narzucanie gotowych rozwiązań.
• Bagatelizowanie emocji i negatywnych doświadczeń ucznia.

Strategie, które działają: skuteczne metody uzupełniania zaległości edukacyjnych

Metoda mikronawyków: jak małe zmiany dają wielkie efekty

Nauka nie jest sprintem, lecz maratonem – to truizm, ale poparty twardymi danymi z psychologii uczenia się. Badania Uniwersytetu SWPS (2024) pokazują, że wdrożenie mikronawyków – drobnych, codziennych działań edukacyjnych – zwiększa trwałość efektów o ponad 30% w porównaniu z tradycyjnym „zrywami”.

7-krokowa rutyna mikronawyków:

1. Ustal realistyczny, codzienny cel (np. nauczenie się trzech nowych słówek).
2. Wplataj naukę w codzienne czynności (powtarzaj fakty podczas śniadania, w drodze do szkoły).
3. Notuj postępy w aplikacji lub na papierze.
4. Wykorzystuj powtórki aktywne – zamiast czytać, twórz fiszki lub mapy myśli.
5. Nagradzaj się za systematyczność, nie za ilość przerobionego materiału.
6. Analizuj niepowodzenia bez oceniania siebie – wyciągaj wnioski, nie szukaj winnych.
7. Co tydzień weryfikuj plan i dostosowuj go do nowych potrzeb.

Metoda mikronawyków pozwala nie tylko nadrobić zaległości, ale też wyrobić zdrową rutynę niezbędną dla rozwoju kompetencji i samoświadomości.

Uczenie się przez nauczanie: peer-to-peer i grupy wsparcia

Model peer-to-peer, czyli nauka w grupie lub poprzez tłumaczenie materiału innym, według badań Uniwersytetu Warszawskiego (2023), jest średnio o 25% skuteczniejszy niż samodzielne czytanie podręczników. Współpraca z rówieśnikami pozwala na naturalne powtarzanie, zadawanie pytań i uczenie się w bezpiecznej atmosferze.

Jak założyć własną grupę wsparcia:

• Zbierz 3–5 osób o podobnych lub różnorodnych brakach wiedzy.
• Ustal jasne zasady spotkań (offline lub online).
• Dzielcie się rolami: raz ktoś prowadzi sesję, innym razem tłumaczy materiał.
• Wyzwania i quizy – element grywalizacji zwiększa zaangażowanie.
• Praca nad projektami – np. wspólne tworzenie notatek lub prezentacji.

Niekonwencjonalne zastosowania peer-to-peer:

• Tworzenie quizów dla siebie nawzajem.
• Tłumaczenie materiału młodszym kolegom – nauka przez upraszczanie.
• Wspólne sesje powtórkowe z użyciem gier edukacyjnych.

Częste błędy do uniknięcia:

• Brak systematyczności i jasno określonych celów.
• Ograniczenie się do jednej osoby prowadzącej.
• Skupianie się wyłącznie na łatwych tematach.

Technologia na ratunek? AI i platformy edukacyjne w praktyce

Nowa fala edukacyjnych narzędzi opartych na AI (w tym nauczyciel.ai) radykalnie zmieniła sposoby nadrabiania zaległości. Personalizacja procesu nauczania, natychmiastowa informacja zwrotna oraz dostęp do materiałów 24/7 sprawiają, że uczniowie mogą uczyć się w tempie dopasowanym do własnych potrzeb.

Tabela: Porównanie platform edukacyjnych w Polsce (2024). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych platform, 2024.

Bezpieczne korzystanie z technologii:

• Weryfikuj źródła informacji – nie każda odpowiedź w sieci jest rzetelna.
• Łącz AI z samodzielną nauką i wsparciem nauczycieli.
• Ustal limity czasu spędzanego przed ekranem – higiena cyfrowa to podstawa.

Case studies: prawdziwe historie ludzi, którzy wyszli na prostą

Z ucznia na krawędzi do matury z wyróżnieniem: historia Oli

Ola, licealistka z dużego miasta, przez dwa lata nie była w stanie wyjść z błędnego koła zaległości. Przez długi czas czuła się gorsza od rówieśników, a każda próba nadrabiania kończyła się fiaskiem. Dopiero kiedy nauczyciel zasugerował rozbicie materiału na mikrozadania i codzienne powtórki, pojawił się przełom. Ola korzystała z narzędzi takich jak nauczyciel.ai oraz wsparcia grupy rówieśniczej. Po pół roku systematycznej pracy jej wyniki poprawiły się o 30%, a samopoczucie diametralnie się zmieniło.

"Gdy zaczęłam od małych kroków, nie czułam już wstydu – tylko coraz większą motywację." — Ola, maturzystka

Rodzic kontra system: jak Paweł zbudował domowe wsparcie bez presji

Paweł, ojciec dwójki dzieci, nie mógł pogodzić się z brakiem indywidualnego wsparcia w szkole. Zamiast narzucać dzieciom własne tempo, wspólnie stworzyli plan, w którym każdy miał wpływ na swój rozwój. Razem przeglądali materiały, korzystali z platform edukacyjnych i wypracowali system drobnych nagród za postępy.

Krok po kroku:

1. Otwartość na rozmowę o trudnościach – bez oceniania.
2. Wspólne wyznaczanie celów na tydzień.
3. Podział materiału na łatwe do przełknięcia porcje.
4. Wprowadzanie nagród za systematyczność (np. wspólne wyjście do kina).
5. Cotygodniowe rozmowy o sukcesach i trudnościach bez presji na wyniki.

Po kilku miesiącach dzieci Pawła zaczęły samodzielnie identyfikować swoje słabe punkty i szukać pomocy, zanim zaległości się skumulowały. Efektem były nie tylko lepsze oceny, ale też większa pewność siebie.

Nauczyciel, który zmienił podejście – i wyniki całej klasy

W jednej ze szkół średnich w Warszawie nauczyciel matematyki zauważył, że jego klasa po pandemii jest przeciążona i zdemotywowana. Zamiast forsować realizację programu, wprowadził tygodniowe powtórki, zadania projektowe oraz elastyczność w ocenianiu. Efekty? Średnia klasy wzrosła o 18%, a liczba uczniów z zaległościami zmalała o połowę.

Ukryte korzyści elastycznego nauczania:

• Zwiększenie poczucia sprawczości u uczniów.
• Poprawa relacji w klasie – mniej stresu, więcej współpracy.
• Szybsze identyfikowanie problemów dzięki regularnej informacji zwrotnej.
• Motywacja nie do ocen, lecz do rozwoju.

Najczęstsze błędy przy nadrabianiu zaległości – i jak ich uniknąć

Pułapki perfekcjonizmu i prokrastynacji

Perfekcjonizm to cichy wróg postępu. Chęć nadrobienia wszystkiego naraz paraliżuje, a strach przed porażką prowadzi do odwlekania działań. Według badań SWPS, aż 48% uczniów deklaruje, że zbyt wysokie oczekiwania wobec siebie samego skutkują rezygnacją z działań.

Jak przerwać błędne koło prokrastynacji?

• Zacznij od najłatwiejszego zadania, by przełamać impas.
• Ustal minimalny czas nauki dziennie (np. 10 minut), zamiast „wielkich planów”.
• Skup się na procesie, nie na rezultacie – świętuj każdą drobną poprawę.

Lista priorytetów dla skutecznego startu:

1. Wybierz jeden temat na początek.
2. Ustal cel na dany dzień (nie na tydzień).
3. Znajdź wsparcie – kolega, nauczyciel, AI.
4. Monitoruj postępy na bieżąco.
5. Pozwól sobie na porażki – wyciągaj wnioski, nie obwiniaj się.

Przeciążenie informacyjne – kiedy za dużo znaczy za mało

Chęć nadrobienia wszystkiego w krótkim czasie prowadzi do informacyjnego chaosu. Uczniowie próbują opanować zbyt wiele materiału jednocześnie, co kończy się utratą koncentracji i spadkiem motywacji.

Oznaki, że robisz za dużo:

• Coraz mniejsza skuteczność nauki – zapominasz to, czego nauczyłeś się wczoraj.
• Zmęczenie, frustracja i poczucie przytłoczenia.
• Brak jasnych celów i planu działania.

Jak się skupić?

• Podziel materiał na kategorie i wybierz najważniejsze tematy na początek.
• Ogranicz ilość źródeł – wybierz jedno lub dwa sprawdzone narzędzia (np. nauczyciel.ai, podręcznik).
• Regularnie przeglądaj swoje notatki i eliminuj zbędne informacje.

Jak wybrać najlepszą metodę dla siebie – przewodnik dla uczniów, rodziców i nauczycieli

Samodiagnoza: jak ocenić swoje potrzeby i styl uczenia się

Zrozumienie własnego stylu uczenia się to pierwszy krok do dobrania skutecznej metody uzupełniania zaległości. Czy jesteś wzrokowcem, słuchowcem czy kinestetykiem? Odpowiedź na to pytanie pozwala dobrać narzędzia i strategie, które naprawdę zadziałają.

• Styl wzrokowy: najlepiej przyswajasz wiedzę poprzez obrazy, schematy, fiszki.
• Styl słuchowy: nauka poprzez słuchanie wykładów, podcastów, czytanie na głos.
• Styl kinestetyczny: efektywność przez praktyczne ćwiczenia, ruch, manipulowanie przedmiotami.

Po określeniu własnego stylu, dostosuj metody – korzystaj z fiszek lub map myśli, nagrywaj własne notatki audio, twórz modele i eksperymentuj.

Dopasowanie metody do przedmiotu i poziomu trudności

Nie każda metoda nadaje się do każdego przedmiotu. Nauka języków wymaga powtórek i konwersacji, matematyka – rozwiązywania zadań, a biologia – pracy z diagramami i eksperymentami.

Tabela: Dobór metod do przedmiotów i poziomów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy metodyk nauczania, 2024.

Gdy utkniesz w martwym punkcie, zmień strategię – nie bój się eksperymentować z nowymi narzędziami czy stylem pracy.

Kiedy warto szukać pomocy zewnętrznej – nauczyciel.ai i inne narzędzia

Czasem samodzielna nauka nie wystarcza. Sygnały, że warto sięgnąć po wsparcie:

• Powtarzające się niezdane sprawdziany mimo wysiłku.
• Trudności z organizacją nauki i planowaniem.
• Brak motywacji i poczucie przytłoczenia materiałem.

Jak wykorzystać narzędzia AI i profesjonalne wsparcie?

• Łącz samodzielne powtórki z sesjami na platformach takich jak nauczyciel.ai.
• Korzystaj z personalizowanych planów nauki i monitorowania postępów.
• Uzupełniaj luki poprzez konsultacje z nauczycielami lub korepetytorami.

Korzyści łączenia metod:

• Szybsze rozpoznawanie problemów.
• Wsparcie emocjonalne i merytoryczne.
• Możliwość elastycznego dostosowania tempa nauki.

Ukryte koszty i nieoczywiste korzyści nadrabiania zaległości

Cena emocjonalna – dlaczego warto dbać o równowagę

Nadrabianie zaległości to poważne obciążenie emocjonalne. Stres, lęk przed oceną i ryzyko wypalenia to codzienność wielu uczniów i ich rodzin. Według badań Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (2023), aż 38% uczniów zgłasza objawy somatyczne związane z nadmiernym stresem.

Jak zadbać o siebie w trakcie nadrabiania zaległości?

• Wprowadzaj regularne przerwy i praktyki uważności.
• Rozmawiaj o swoich trudnościach – z rodziną, rówieśnikami, specjalistą.
• Nie zapominaj o aktywności fizycznej i higienie snu.

Długofalowe zyski: co naprawdę zyskujesz, nadrabiając zaległości

Choć nadrabianie zaległości wymaga wysiłku, przynosi długofalowe korzyści:

• Zwiększenie poczucia sprawczości i satysfakcji z własnych postępów.
• Większą elastyczność i odporność na stres w innych dziedzinach życia.
• Umiejętność radzenia sobie z przeciwnościami oraz adaptacji do zmian.

Zaskakujące długoterminowe benefity potwierdzone badaniami:

• Lepsze wyniki na egzaminach i w życiu zawodowym.
• Umiejętność krytycznego myślenia i analizy.
• Większa pewność siebie i gotowość do podejmowania wyzwań.

Pokonywanie zaległości to nie tylko poprawa ocen, ale trening charakteru, który procentuje przez całe życie.

Co dalej? Edukacja przyszłości i nowe rozwiązania dla uczniów z zaległościami

Trendy 2025: personalizacja, AI i nauka przez całe życie

Obecnie technologia pozwala na coraz większą indywidualizację procesu nauczania. Nowoczesne platformy edukacyjne, takie jak nauczyciel.ai, wykorzystują AI do tworzenia dynamicznych planów nauki, monitorowania postępów i natychmiastowej pomocy w trudnych tematach.

Tabela: Nowe technologie w polskiej edukacji. Źródło: Opracowanie własne na podstawie analiz rynku EdTech, 2024.

Szanse związane z nowymi technologiami:

• Dostęp dla osób z małych miejscowości.
• Szybsze wykrywanie luk dzięki analityce danych.
• Możliwość nauki w dowolnym czasie i miejscu.

Zagrożenia:

• Ryzyko uzależnienia od ekranów.
• Nierówności w dostępie do narzędzi cyfrowych.

Jak zmienia się rola nauczyciela i ucznia w erze nadmiaru informacji

Rola nauczyciela przestała ograniczać się do przekazywania wiedzy – coraz częściej staje się on mentorem, przewodnikiem i kuratorem informacji. Uczeń natomiast staje się twórcą własnej ścieżki rozwoju, podejmując decyzje o tempie i zakresie nauki.

Kluczowe umiejętności na nowym rynku edukacyjnym:

• Krytyczne myślenie i selekcja informacji.
• Umiejętność współpracy i pracy w grupie.
• Zarządzanie własnym czasem i stresem.
• Otwartość na uczenie się przez całe życie.

Podsumowanie i wyzwanie: co zrobisz z tą wiedzą?

Metody na uzupełnianie zaległości edukacyjnych nie są ani szybkie, ani łatwe. Wymagają odwagi, systematycznej pracy i gotowości do szukania wsparcia – zarówno w rodzinie, jak i wśród nauczycieli czy zaawansowanych narzędzi, takich jak nauczyciel.ai. Kluczowy jest świadomy wybór strategii, samodiagnoza oraz umiejętność wyciągania wniosków z niepowodzeń.

Masz przed sobą sprawdzony zestaw narzędzi – od mikronawyków, przez pracę w grupie, po nowoczesne technologie. Co zrobisz jako następny krok?

"Nikt nie rodzi się z zaległościami – ale każdy może nauczyć się je przezwyciężać." — Bartek, edukator